Tanrı’ya inanıp da onun bir kiliseye, bir kitaba ya da bir dine hapsedilemeyeceğini savunmak… 1600’lü yıllarda bu düşünceyle ortaya çıkmak cesaret isterdi. Baruch Spinoza tam da bunu yaptı. Peki, bu "lanetli filozof" neden kendi halkı tarafından aforoz edildi? Baruch Spinoza kimdir? Spinoza neyi savunur?
Baruch Spinoza Kimdir?
Baruch Spinoza , modern felsefenin temellerini atan, düşünceleriyle din, doğa ve insan anlayışına radikal katkılar sunan, Yahudi kökenli Hollandalı bir filozoftur. Descartes’tan etkilenmiş ancak kendi özgün sistemini kurmuş, Aydınlanma düşüncesinin öncülerinden biridir.
Amsterdam’da Portekiz kökenli bir Yahudi ailesinde doğan Spinoza, küçük yaşlardan itibaren dini eğitim aldı. Ancak erken yaşta sorgulayıcı düşünce tarzı gelişti. Tanrı, kutsal kitaplar ve evrenle ilgili geleneksel görüşlere karşı çıkmaya başlayınca, 23 yaşında Yahudi cemaati tarafından aforoz edildi. Bu olaydan sonra adını Latince karşılığı olan Benedictus olarak kullanmaya başladı.
Geçimini mercek yontarak sağladı, mütevazı bir hayat sürdü. 1673’te Heidelberg Üniversitesi'nden gelen profesörlük teklifini, düşünsel özgürlüğü kısıtlayabileceği gerekçesiyle reddetti. Hayatının son yıllarını Lahey’de geçirdi. 1677'de, muhtemelen sürekli cam tozuna maruz kalmanın neden olduğu akciğer rahatsızlığı sonucu 44 yaşında hayatını kaybetti.
Felsefesi
Spinoza’nın düşünce sistemi tekçi (monist), rasyonalist ve derin bir panteist anlayışa dayanır. Felsefesinde merkezi kavram Tanrı ya da Doğa’dır (Deus sive Natura). Ona göre Tanrı, evrenden ayrı değil; bizzat evrenin kendisidir. Tüm varlıklar, Tanrı'nın görünümleridir.
Töz, Nitelik ve Görünüm
- Töz (Substantia): Kendi kendisinin nedeni olan şey.
- Nitelik (Attributum): Tanrı’nın özünü gösteren temel özelliklerdir (örneğin düşünce ve uzam).
- Görünüm (Modus): Tözün belirli biçimleridir, yani bireysel varlıklar.
- Etika: Geometrik Bir Sistem
Spinoza’nın başyapıtı Etika, matematiksel (özellikle geometrik) yöntemle yazılmıştır. Beş bölümden oluşan bu eser, Tanrı, zihin, duygu, akıl ve özgürlük gibi temel konuları rasyonel bir sistem içinde ele alır.
Özgürlük Anlayışı
Spinoza’ya göre özgürlük, kendi doğamızdaki zorunlulukları anlamak ve onlara uygun yaşamaktır. İnsan özgür olduğunu düşünür çünkü eylemlerinin nedenlerini bilmez. Gerçek özgürlük, bu nedenlerin farkına varmakla mümkündür.
İnsan ve Toplum
Spinoza, insanı doğanın bir parçası olarak görür. Akıl yoluyla doğanın zorunluluklarını anlayabilen bir varlık olarak insan, bu kavrayış doğrultusunda ahlaki ve toplumsal düzen kurabilir. Ona göre doğru yaşam, tutkuları akılla yönlendirebilmekle mümkündür.
Etkileri
Spinoza’nın fikirleri yaşarken büyük tepki görmüş, hatta kitapları yasaklanmıştır. Ancak ölümünden sonra fikirleri büyük filozofları derinden etkilemiştir:
- Hegel, Spinoza’yı “modern felsefenin başlangıç noktası” olarak görür.
- Goethe, onun Tanrı-doğa birliğine hayran kalmıştır.
- Marx, doğa ve zorunluluk anlayışında ondan etkilenmiştir.
- Nietzsche, Spinoza’yı eleştirse de “yakın bir ruh” olarak tanımlar.
- Deleuze ve Althusser, Spinoza’nın özgürlük ve yapı kavramları üzerine düşüncelerini derinleştirerek 20. yüzyılda yeniden yorumlamışlardır.
