Kadı Muhammed, Mahabad Cumhuriyeti’ni kurduğu Çarçıra Meydanı’nda, yalnızca bir yıl sonra idam edildi. İran’ın ilk ve son Kürt cumhurbaşkanının akıbeti neydi, bu son nasıl geldi?
Kadı Muhammed kimdir?
Kadı Muhammed, İran Kürdistanı’nda doğmuş Kürt siyasetçi, hukukçu ve Mahabad Cumhuriyeti'nin kurucusudur. 22 Ocak 1946’da cumhurbaşkanlığını üstlendiği bu kısa ömürlü devlet, 15 Aralık 1946’da İran ordusunun müdahalesiyle sona ermiştir.
1 Mayıs 1893’te Mahabad'da dünyaya gelen Kadı Muhammed, bölgenin tanınmış ailelerinden Kadı ailesindendi. Babası Kadı Ali, 1920’lerde İran hükümetine karşı ayaklanan Simko ile iş birliği yapmıştı. Ailenin birçok bireyi siyasi yaşamda yer almış; kardeşi Sadr Qazi, İran Parlamentosu üyeliği görevinde bulunmuştur.
Eğitimine Mahabad’daki dini okullarda başlayan Kadı Muhammed, ailesinin kitaplığı sayesinde klasik İslam ilimleriyle erken yaşta tanıştı. Vakıflar Dairesi Müdürlüğü görevini yürüttükten sonra babasının vefatı üzerine kadılık görevine getirildi. 1930’larda Mahabad’da hâkim olarak görev yaptı.
1945 yılında Sovyet destekli Kürt örgütü Komala Zhian I Kurd (Kürtlerin Diriliş Cemiyeti)’ne katıldı ve kısa süre sonra bu örgütün liderliğini üstlendi.
Mahabad Cumhuriyeti
Kadı Muhammed, 22 Ocak 1946 tarihinde Mahabad’ın merkezindeki Çarçıra Meydanı'nda Kürdistan Cumhuriyeti'nin kuruluşunu ilan etti. Bu gelişmeden 20 gün sonra toplanan Kürdistan Milli Meclisi (KMM), Kürtçeyi resmi dil ilan etti. Aynı toplantıda “Ey Reqîb” marşı ve sarı güneşli, kırmızı-beyaz-yeşil bayrak resmî simgeler olarak kabul edildi.
Cumhuriyetin ilanı, Kürt siyasi tarihinde bir dönüm noktası olurken; eğitim, kültür ve basın alanlarında önemli adımlar atıldı. Kurdistan dergisi yayına devam ederken, Kurdistan adlı resmi bir gazete çıkarıldı. İlköğretim zorunlu hale getirildi; yoksul ailelerin çocuklarına kırtasiye ve giysi desteği sağlandı. Kürt şairler Hêjar ve Hêmin’in şiir kitapları devlet matbaasında basıldı. Ayrıca Hawar ve Hilale adlı iki yeni kültürel dergi çıkarıldı ve Sovyetler tarafından sağlanan bir vericiyle Mahabad Radyosu yayına başladı.
Cumhuriyetin Savunma Bakanlığı görevini, Irak Kürdistanı’ndan gelen ve Kürt ulusal mücadelesinin önde gelen isimlerinden biri olan Mustafa Barzani üstlendi. Kadı Muhammed'in kuzeni Muhammed Hüseyin Seyfi Kadı da kabinede yer aldı.
Nisan 1946’da Kadı Muhammed, Azerbaycan Cumhuriyeti lideri Cafer Pişevari ile karşılıklı azınlık haklarının tanınmasına yönelik bir anlaşma imzaladı. Ancak Sovyetler’in İran’dan çekilmesinin ardından, 17 Aralık’ta İran ordusu Mahabad’ı işgal etti.
İdamı
Mahabad Cumhuriyeti'nin yıkılmasının ardından Kadı Muhammed, kuzeni Muhammed Hüseyin Seyfi Kadı ile birlikte 31 Mart 1947'de, cumhuriyetin ilan edildiği Çarçıra Meydanı’nda halka açık şekilde idam edildi. Bu olay, Kürt tarihinde derin izler bırakan simgesel bir kırılma noktası haline geldi.
