Edebiyatta nazım biçimlerini ve türlerini genellikle dört ana başlık altında ele alırız: İslamiyet öncesi, Divan edebiyatı, Halk Edebiyatı ve Batı Kaynaklı Nazım Biçimleri. Bu başlıklar altında edebiyatın çeşitli dönemlerine ve kültürlere ait farklı şiir biçimleri ve türleri bulunmaktadır. Nazım biçimlerini ve türlerini anlatırken, öncelikle İslamiyet Öncesi dönemdeki şiir biçimleri üzerinde odaklanıyoruz.
Nazım türü biçimleri nelerdir?
İslamiyet öncesi dönemde kullanılan nazım biçimleri oldukça sınırlıdır ve genellikle dört ana başlık altında incelenir: Koşuk, Sagu, Sav ve destan gibi türler bu dönemin öne çıkan nazım biçimlerindendir.
İslamiyet öncesi dönemde görülen nazım biçimleri farklı temaları ve yapılarıyla dikkat çeker:
Koşuk: Halk edebiyatında "koşma" olarak adlandırılırken, Divan edebiyatında "gazel" olarak kabul edilir. 7 ya da 11’li hece ölçüsü kullanılarak yiğitlik, sevgi, doğa gibi konuları işler.
Sagu: Halk edebiyatındaki adı "ağıt" iken, Divan edebiyatında "mersiye" olarak bilinir. Genellikle 7’li hece ölçüsüyle yazılan sagular, kopuz eşliğinde ölen bir kişinin ardından dile getirilen acılı ve hüzünlü sözleri içerir.
Sav: İslamiyet öncesi dönemde söylenen özlü sözlere verilen isimdir. Bugünkü karşılığı atasözleridir ve genellikle nazım biçimi olarak değerlendirilmez.
Destan: En eski edebiyat türlerinden biri olan destanlar, milletin övünç kaynağı olarak kendi mitolojik ve tarihsel unsurlarını yücelten uzun ve manzum hikayelerdir. Türlerine göre doğal ve yapay destanlar olmak üzere ikiye ayrılabilirler.
Nazım biçimi ve türleri neler?
Divan edebiyatı, çeşitli nazım biçimlerini barındırır ve her biri belirli özelliklere sahiptir:
Mısra: Tek bir cümleden oluşan şiirin birimi olarak adlandırılır.
Beyit: Şiirde iki cümleye karşılık gelir. Gazel, kaside, mesnevi ve kıtada kullanılır.
Gazel: Aşk, ayrılık, sevgi gibi konuların işlendiği nazım biçimidir.
Kaside: Genellikle savaş, sevgi gibi konuların yanı sıra eski tarihsel olayların işlendiği bir nazım biçimidir. İran edebiyatından gelir.
Mesnevi: Bir kişiyi övmek veya mahcup etmek için yazılan nazım biçimidir. Özellikle din ve devlet işlerine dair konular için tercih edilir.
Kıta: Felsefi veya toplumsal konuların işlendiği bir nazım biçimidir ve 2 beyit veya daha fazlasından oluşabilir.
Diğer Divan edebiyatı nazım biçimleri arasında, "müstezat" olarak adlandırılan dörtlükler bulunur. Bu biçimler arasında "rubai", "tuyuğ", "şarkı", "murabba", "terkibî-i bent" ve "terci-i bent" gibi çeşitler yer alır. Her biri belirli yapısal ve içeriksel özelliklere sahiptir.
Halk edebiyatında nazım biçimleri, anonim, aşık ve tasavvuf edebiyatı olmak üzere üç ana başlık altında toplanır.
Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri
Mâni: Her türlü konuyu işleyebilen, belirli bir ritimle söylenen ve genellikle anlatılmak istenenin son iki mısrada vurgulandığı bir nazım biçimidir. Düz, kesik, ayaklı ve karşılıklı mâni olmak üzere dört farklı türü bulunmaktadır.
Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri
Türkü: Genellikle 7, 8 ya da 11 heceli ölçülerle yazılan, saz eşliğinde söylenen ve sevgi, duygular, hasret, doğa gibi çeşitli konuları ele alan nazım biçimidir.
Ağıt: 7, 8 veya 10 hecelik kalıplarla söylenen, ölüm, hasret, gurbet gibi zorlukları anlatan sözlerdir.
Ninni: Özel bir ezgi ve sadelikle söylenen, genellikle bebekleri uyutmak için kullanılan bir nazım biçimidir.
Aşık Edebiyatı Nazım Biçimleri:
Koşma: Genellikle 11 heceli ölçüyle yazılır, dil olarak oldukça sade ve toplumsal sevgi gibi konuları ele alır.
Semai: 8'li hece ölçüsüyle yazılan, genellikle saf sevgi ve güzellik temalarını işleyen dörtlüklerden oluşan bir nazım biçimidir.
Varsağı: 8'li kalıplarla yazılan, bere hey gibi nidaların kullanıldığı ve 3 ile 6 dörtlükten oluşan bir nazım biçimidir.
Destan: Genellikle 8'li hece ölçüsüyle söylenen, son dörtlükte şairin adını içeren ve hikayesel özellikleriyle dikkat çeken dörtlüklerden oluşan bir nazım biçimidir.
Tasavvuf Edebiyatı Nazım Biçimleri
İlahi: 7, 8 ve 11'li hece kalıplarının kullanıldığı, Allah'ı ve peygambere övgüyü anlatan bir tasavvuf edebiyatı nazım türüdür. Yunus Emre gibi büyük isimler bu türün öncülerindendir.
Nefes: Dörtlükler halinde yazılan, 7, 8 ve 11'li hece kalıplarının kullanıldığı Bektaşi şairleri tarafından Hz. Muhammed ve Hz. Ali için övgülerin dile getirildiği bir nazım biçimidir.
Nutuk: Alimlerin, Dervişlerin tarikat adabını ve saygısını öğretmek amacıyla söylenen sözlerdir. Kaygusuz Abdal, bu türün önemli şairlerindendir.
Devriye: Dünya hayatının bir gün sona ereceğini ve insanların yaratıcılarına geri döneceğini anlatan felsefi sözlere verilen addır. Alevi ve Bektaşi geleneğinde önemli bir yer tutar.
Şathiye: Alaycı bir dille yazılmış gibi görünen ancak derin anlamlar taşıyan, dini konuları ele alan sözlerdir. Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal gibi büyük şairler bu türün önemli örneklerindendir.
Deme: Alevilerin törenlerde söylediği, 8'li hece ölçüsüyle yazılan ilmi sözlere verilen isimdir.
Batı Kaynaklı Nazım Biçimleri
Sone: İlk olarak İtalyan edebiyatında ortaya çıkmış, toplamda 14 dizeden oluşan bir nazım biçimidir ve kısa şiir ya da türkü anlamına gelir.
Terza Rima: İlk olarak İtalyan edebiyatında görülen, ancak çok yaygın olmayan bir nazım biçimidir.
Triyole: Batı etkisi altında gelişmiş, ancak Türk edebiyatında da karşılığı bulunan 10 mısradan oluşan bir nazım türüdür. En önemli dize genellikle en son dizedir.
Balad: Özellikle Fransız şiirlerinde yaygın olan, romantizm ve heyecan dolu öykülerden esinlenerek oluşturulan bir nazım biçimidir.
Serbest Müstezat: Özellikle Servet-i Fünun döneminde kullanılan bir türdür. Aruz ve hece ölçülerini kullanabilen bu nazım biçimini Cenap Şehabettin, Tevfik Fikret gibi yazarlar sıkça kullanmıştır.
